«Ένας άνθρωπος που έχει τιμωρηθεί, δεν θα είναι στο εξής λιγότερο επιρρεπής προς μία δεδομένη συμπεριφορά. Στην καλύτερη περίπτωση μαθαίνει πως να αποφεύγει την τιμωρία.»
B.F. Skinner
Παιδιά που εκδηλώνουν προβληματικές συμπεριφορές στο περιβάλλον του σχολείου, συνήθως, δεν έχουν αναπτύξει ή δεν έχουν μάθει να χρησιμοποιούν εναλλακτικές μορφές διαχείρισης των προβλημάτων τους. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να υιοθετούν αποκλειστικά επιθετικές ή αντικοινωνικές συμπεριφορές οι οποίες προκαλούν αρνητικές αντιδράσεις στους συνομηλίκους και στους δασκάλους τους. Δεδομένα από διεθνείς μελέτες δείχνουν ότι οι προβληματικές συμπεριφορές των παιδιών μέσα στο σχολείο αποτελούν βασικές πηγές άγχους και ανησυχίας για τους δασκάλους.
Η πιο συνηθισμένη αιτία εμφάνισης προβληματικών συμπεριφορών είναι ότι τα συγκεκριμένα παιδιά συνήθως αναπαράγουν στο σχολείο παρόμοιες αλληλεπιδράσεις με αυτές που ήδη έχουν αντιμετωπίσει στο σπίτι μεταξύ των γονέων ή έχουν βιώσει τα ίδια και τα αδέρφια τους με τους γονείς τους. Αυτό σημαίνει ότι πρώτα στην οικογένεια και εν συνεχεία στο σχολείο το παιδί εμπλέκεται σε ένα φαύλο κύκλο αναπαραγωγής αρνητικών αλληλεπιδράσεων με τον περίγυρο, που το ίδιο είναι ανίκανο στην πορεία να ελέγξει και να διαχειριστεί κατάλληλα. Άλλες αιτίες μπορεί να είναι οι ποικίλες ανάγκες του μαθητή, η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων και στάσεων αλλά ακόμη και οι συνθήκες που επικρατούν μέσα στη σχολική τάξη.
Ποιό είναι όμως το πιο σύνηθες σφάλμα στο οποίο υποπίπτει ο εκπαιδευτικός; Πολλές έρευνες έχουν δείξει ότι οι μαθητές με προβληματική συμπεριφορά δέχονται λιγότερη επανατροφοδότηση και υποστήριξη από τους δασκάλους τους σε σχέση με τους μαθητές που θεωρείται ότι συμπεριφέρονται γενικά σωστά. Οι δάσκαλοι που έρχονται αντιμέτωποι με μαθητές με προβληματική συμπεριφορά είναι πολύ πιθανότερο να χρησιμοποιήσουν σωφρονιστικές / τιμωρητικές παρά θετικές τεχνικές για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών. Οι λιγότερο αποτελεσματικοί δάσκαλοι τείνουν να αντιμετωπίζουν τα εχθρικά – επιθετικά παιδιά χρησιμοποιώντας ένα συνδυασμό αρνητικών στρατηγικών όπως οι προειδοποιήσεις, οι τιμωρίες, οι επιπλήξεις, η αποπομπή τους ή η παραπομπή τους στη διεύθυνση. Η χρήση των αρνητικών συνεπειών είναι σύνηθες και σημαντικό μέρος μιας αποτελεσματικής διαχείρισης των τάξεων όμως η στρατηγική αυτή μπορεί να αποδειχθεί «προβληματική» και λιγότερο αποτελεσματική όταν αποτελεί την αποκλειστική στρατηγική αντιμετώπισης των παιδιών αυτών. Η θετική ενίσχυση (ανταμοιβή / έπαινος) για τις επιθυμητές μορφές συμπεριφοράς είναι το προτιμότερο μέσο για την τροποποίηση της συμπεριφοράς.
Η τιμωρία θα πρέπει να αποφεύγεται γιατί συχνά προκαλεί ανεπιθύμητες επιδράσεις:
- Η μέτρια έως έντονη τιμωρία είναι αποτελεσματική για τη μείωση ανεπιθύμητων μορφών συμπεριφοράς μόνο εάν χρησιμοποιηθεί με σαφήνεια και συνέπεια. Η ήπια τιμωρία είναι πιθανό να ενισχύσει τη συμπεριφορά καθώς το παιδί την εκλαμβάνει ως προσοχή που συγκέντρωσε ακριβώς λόγω της συμπεριφοράς αυτής. Επιδιώκοντας, λοιπόν, την προσοχή του δασκάλου του, είναι πολύ πιθανό να επαναλάβει την ίδια λανθασμένη συμπεριφορά.
- Η αυστηρή τιμωρία πιθανόν να προκαλέσει επιθετικότητα από την πλευρά του παιδιού.
- Το πρόσωπο που επιβάλλει την τιμωρία μπορεί να συνδεθεί στενά με την τιμωρία και, στη συνέχεια, να αποτελεί αντικείμενο αποφυγής.
- Γονείς και εκπαιδευτικοί που χρησιμοποιούν την τιμωρία λειτουργούν ως πρότυπα συμπεριφοράς, η οποία, με τη σειρά της δεν μπορεί να γίνεται αντικείμενο μίμησης.
- Η τιμωρία δεν αποτελεί ιδιαίτερα επιτυχημένο διδακτικό τέχνασμα διότι λέει στα παιδιά μόνο τι έκαναν λάθος και όχι τι θά έπρεπε να έχουν κάνει. Εάν χρησιμοποιείται η τιμωρία, θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με την ενίσχυση άλλων λειτουργικών μορφών συμπεριφοράς που επιθυμούμε να χαρακτηρίζουν το παιδί.
Πριν επιλέξει ο δάσκαλος κάποια τεχνική ψυχοπαιδαγωγικής αντιμετώπισης της προβληματικής συμπεριφοράς, θα πρέπει να αναζητήσει τις αιτίες της και, αφού τις εντοπίσει, να προβεί στην άρση τους με κατάλληλες παρεμβάσεις. Ταυτόχρονα όμως, πρέπει να αντιμετωπίσει και τα συμπτώματά τους που εκφράζονται με την εκδήλωση της προβληματικής συμπεριφοράς. Η προβληματική συμπεριφορά, στο πλαίσιο της συμπεριφοριστικής θεώρησης της μάθησης, είναι αποτέλεσμα διαφόρων μορφών μάθησης. Συνεπώς, ο μαθητής μπορεί να ξεμάθει την προβληματική συμπεριφορά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που την έμαθε. Έτσι, ο δάσκαλος πρέπει να απομακρύνει τους αρνητικούς ενισχυτές και στη θέση τους να προσφέρει νέους θετικούς ενισχυτές, κάνοντας έμμεσες παρεμβάσεις στην αρχή και, αν αυτές δεν έχουν αποτέλεσμα, να συνεχίσει με άμεσες παρεμβάσεις, κλιμακώνοντας αυτές σταδιακά.
Βιβλιογραφία
Κουρκούτας, Η. Ε., 2007, Προβλήματα Συμπεριφοράς στα Παιδιά – Παρεμβάσεις στο Πλαίσιο της Οικογένειας και του Σχολείου, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Λαμπίρης, Γ. Απ., 2006, Προβλήματα Συμπεριφοράς στην Τάξη. Στρατηγικές Πρόληψης και Στρατηγικές Αντιμετώπισης, Επιστημονικό Βήμα, τ. 5.
Τριλίβα, Σ. & Chimienti, G., 1998, Εγώ και Εσύ γινόμαστε Εμείς – Πρόγραμμα Ελέγχου των Συγκρούσεων, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα.
Πηγή